Musika kulturaren ezinbesteko alderdia da zibilizazio guztietan eta euskal kulturak ere berezko soinuak ditu. Ospakizun, ezkontza, bataio, jaunartze, urtebetetze, herriko jai eta esparru korporatiboko ekitaldietan ere, oso ohikoa da Euskal Herrian jatorria duten musika-tresnak agertzen dituzten musika-ikuskizunak aurkitzea. Euskal Herrian haize-, hari- zein perkusio-tresna ugari sortu dira. Gaur horietako zenbait ezagutuko ditugu: txalaparta, txistua, zarrabetea edo toberak, bereziki Nafarroan tipikoa den musika-tresna.
TXALAPARTA
Zer musika-tresna mota da?
Txalaparta perkusioko musika-tresna da eta, iraganean, sagardoaren ekoizpenarekin lotuta zegoen. Antzina, sagarra tresna horrekin birrintzen zen eta, ondoren, festa bat egiten zen. Txalapartari esker, edaria gau guztian zehar zerbitzatzen zen.
Nolakoa da?
Txalaparta tradizionala bi euskarriz osatuta dago eta, bi euskarri horiek, musika-tresnaren alde banatan jartzen dira. Txalapartaren erdiko aldean mota desberdinetako ontziak daude, buruz behera jarrita. Gainean banku jarraitu bat dago, eta bankuaren gainean isolatzaile natural bat jartzen da, hala nola hosto lehorrak, tradizioz artozkoak. Horren guztiaren gainean, 4-7 zentimetroko lodiera duen taula bat jartzen da.
Musika-tresna jotzeko, kono-itxurako lau makila behar dira, taula “kolpekatzeko”.
Nola jotzen da?
Horizontalki jarritako taula da, makila konikoekin kolpekatutakoan, soinua ateratzen duen oinarria. Txalapartak inprobisatzeko aukera handia ematen du, baina rolak eta errespetatu beharreko arauak daude. Txalapartari soinua ateratzeko, bi pertsona behar dira; horiek, koordinatuta daudenean, melodia sortzen dute. Kideetako batek musika-ordena sortzen du eta bikotearen lana soinu asinkronikoak sortzea da, lehenak ezarritako ordena galaraziz. Bukaeran, “kolpe” horiek sinkronizatu egiten dira.
“Kolpe” horiek izena dute. Lehen jotzaileak, ordena zehazten duenak, “tukutun” deritzen kolpeekin sortzen ditu soinuak; bigarren jotzaileak, “herrena” sortzen du. “Herrenak” zuzentzen du egoera, soinu desberdinak sortzeko orduan, erritmoan inprobisatutako nahi adina kolpe txertatuz eta, horrela, konbinazio desberdinak sortuz.
TXISTU EDO TXILIBITUA
Zer musika-tresna mota da?
Musika herrikoiko tresna klasikoa da eta haize-instrumentu gisa sailkatuta dago. Euskal Herrian oso ohikoa zen ekitaldi politikoetan ordezkaritza txiki bat deitzea aurkezpenak, prozesio erlijiosoak eta gainerako ekitaldiak formalizatzeko, kanpotik etorritako pertsonaiei ongietorria emateko eta beren musika hala eskatzen zuten ekitaldietan jotzeko.
Antzinako agirietan ikus daitekeen moduan, txistulariak ekitaldi sozialetan egoten ziren eta zeremonia-maisuaren lanak egozten zitzaizkien zenbait dantza, ekitaldi eta antzinako tradiziotan.
Nolakoa da?
Txistua hiru zuloko moko-txirula bertikala da. Antzina, txistuak hezurrezkoak edo zurezkoak izaten ziren, baina gaur egun materialak hobetu egin dira sonoritatearen zehaztasuna fintzeko, eta letoiz, metal zuriz edo zilarrez eginda egoten dira.
Nola jotzen da?
Txistua jotzeko zenbait aldaera eta estilo daude, baina bi estilo bereizi daude: “landatarra” eta “hiritarra”, batzuetan konbinatzen direnak. Txistulariek bakarka edo taldean jotzen zuten normalean; ez dago arau zehatzik.
TOBERAK
Zer musika-tresna mota da?
Txalapartaren “aldaera” bat denez, esan daiteke hau ere perkusioko musika-tresna dela. Toberak, txalaparta bezalaxe, ekitaldi berezietan jotzen ziren.
Nolakoa da?
Metro eta erdi inguruko luzera duen altzairuzko palanka da. Bi muturretatik zintzilik jartzen da, bi pertsonek soken bidez eusten dutela. Jotzeko, burdinazko lau barra erabiltzen dira.
Nola jotzen da?
Burdinazko bi barra dituzten bi jotzailek jotzen dute, esku bakoitzean barra bat dutela, txalapartaren barra konikoen kasuan bezala. Kasu honetan, “bia” deitzen zaio erritmoa markatzen duenari eta “pikatzailea”, berriz, lagunari. Musika-tresna honekin batera bertsolari bat egoten da. Bere kopla edo bertsoak toberen erritmora kantatzen ditu, toberaren tradizioari loturiko kantak ere badaude, baina musika-tresnak bertsoak inprobisatzeko aukera ere ematen du.
ZARRABETEA (GAITA)
Zer musika-tresna mota da?
Zarrabetea hari igurtziko musika-tresna da. Antzinako garaietatik erabili izan da ia Europa guztiko landa-eremuetan. Euskal Herrian arrunki erabiltzen zen XIX. mendera arte.
Nolakoa da?
Zabala baino, luzea den kaxoia da, burdinazko zikoina batek mugiarazten duen gurpil batek kolpatutako sokez osatuta dagoena. Ezkerreko muturrean tekla batzuk ditu eta, horiek sakatzean, notak ateratzen dira.
Nola jotzen da?
Kanta guztiak lehendik dagoen kanta bati loturik daude. Kanta hori folk musika-talderen batek grabatu du jada eta, hala, metodoaren erabiltzaileak partituran islatuta dagoen abestia (taldea eta agertzen den diskoa) sakondu ahal izango du; gainera, partituran markatutako digitazioari jarraituz, jotzailearekin batera jo ahal izango du, ikastea askoz dibertigarriagoa eta motibatzaileagoa izan dadin. Hurrengo bideoan, Xabi Zeberiok konposatutako Epel abestiaren adibide zehatza ikus dezakezue.
